کتاب ریخت شناسی و تشریح اندام های گیاهی اثر رضا شیخ اکبری مهر انتشارات دانشگاه قم

ريخت‌شناسي يا مورفولوژي (Morphology) شاخه‌اي از زيست‌شناسي است كه به مطالعه شكل ظاهري و فرم اندام­ها و ويژگي‌هاي ساختاري خاص آنها مي‌پردازد. آناتومي يا تشريح، به بررسي ساختار دروني اين اندام­ها، بويژه در سطح سلولي پرداخته و خصوصيات بافت­هاي تشكيل دهنده اندام­هارا توضيح مي­دهد. براي مطالعه پيكره دروني گياهان، بايستي سيستم‌هاي بافتي مختلف سازنده اندام­هاي گياهي را بشناسيم. به همين دليل گياه را به سيستم­هاى بافتى تقسيم مى­كنيم كه تخصصى شدن (Specialization) را درك كنيم. همه بافت­هاى گياهى تخصصى مي­شوند كه براى اين تخصصى شدن، بايد از يك سرى مراحل مشخص و تمايزيابي عبور كنند. در عين حالى كه گياه را به سيستم­هاى بافتى تقسيم مي­كنيم بايد يادمان باشد كه بين اين بافت­ها شباهت (Similarity) و يكپارچگي وجود دارد. بدين ترتيب، در پيكره يك گياه و بافت­هاي سازنده آن، شباهت و پيوستگي (يكپارچه بودن) موجب شده كه در تمام آنها، يك سرى مشخصات بصورت مشابه وجود داشته باشد. همه اندام­هاي گياهي، هر سه سيستم بافتى اصلي (سيستم پوششي، سيستم زمينه و سيستم آوندي) را دارا هستند. گياهانى ساده، داراى سيستم بافتى ساده و گياهان پيشرفته، داراى سيستم­هاى پيچيده­اى مي­باشند. در تمام اندام­ها نيز اين شباهت وجود دارد. دليل اين شباهت اينست كه تمام آنها از منشاء واحدى سرچشمه مى گيرند و از مراحل مشابهى از نمو مى­گذرند. اگر چه ما مجبوريم به دليل تخصصى شدن بافت­ها، آنها را ‌تقسيم‌بندى كنيم، امّا بايد يادمان باشد كه سرنوشت بسيارى از بافت­هاى گياهى تغييرپذير است. يك بافت ممكن است بعد از مدّتى به يك بافت ديگر و يا اندام خاصي تبديل شود، مانند تبديل كلانشيم به اسكلرانشيم در موقع زخم شدن گياه. در گلابى اپيدرم مستقيماً به پريدرم تبديل مي­شود. در قلمه‌زدن شمعدانى، ريشه از پارانشيم وكلانشيم تشكيل مي­شود. قبل از شروع بحث با چند اصطلاح آشنا مي‌شويم:§ Unity: در پيكر گياه پيوستگى وجود دارد. اين پيوستگى از نظر تكاملى هم ديده مي­شود. § Ontogeny: هستي‌شناسي (تكوين ونمو) § Phylogeny: تبارشناسي (مطالعۀ سير تكاملي گياهان) در هستي‌شناسي (انتوژني)، بررسي ما از يك ساختار ساده شروع و بعد از طى مراحلى، ساختار ساده به يك مرحله بالغ و تخصصى ميرسد؛ مثلاً از مريستم به يك گياه كامل. براى همه بافت­ها مي­توان اين كار را انجام داده و آنها را از منشاء بررسى نمود. در تبارشناسي يا مطالعه سير تكاملى گياهان، بررسي فرم­هاى پيكرى ابتدايي به سمت فرم­هاى پيچيده­تر و پيشرفته­تر در طول زمان انجام مي­پذيرد.